Źródła tajemnicy lekarskiej odnajdziemy w kilku aktach prawnych. Fundamentalny dla lekarzy jest oczywiście art. 40 ust. 1 ustawy z dnia 5 grudnia 1996 roku o zawodach lekarza i lekarza dentysty, który mówi wprost, że Lekarz ma obowiązek zachowania w tajemnicy informacji związanych z pacjentem, a uzyskanych w związku z wykonywaniem zawodu. Przepis ten jasno sugeruje, że powinni go przestrzegać wszyscy lekarze, bez względu na rodzaj specjalizacji lub piastowanego stanowiska (1). Równie ważnym zapisem jest art. 13 ustawy z dnia 6 listopada 2008 roku o prawach pacjenta i Rzeczniku Praw Pacjenta, który stanowi, że Pacjent ma prawo do zachowania w tajemnicy przez osoby wykonujące zawód medyczny, w tym udzielające mu świadczeń zdrowotnych, informacji z nim związanych, a uzyskanych w związku z wykonywaniem zawodu medycznego (2). Przytoczony przepis jest swoistą konkretyzacją art. 47 Konstytucji Rzeczpospolitej Polskiej: Każdy ma prawo do ochrony prawnej życia prywatnego, rodzinnego, czci i dobrego imienia oraz do decydowania o swoim życiu osobistym (3). Już w kolejnym artykule ustawy o prawach pacjenta i Rzeczniku Praw Pacjenta czytamy natomiast, że lekarz ma obowiązek zachować w tajemnicy informacje związane z pacjentem, a przede wszystkim związane z jego stanem zdrowia - art. 14 ust. 1 (4). Katalog ten nie jest zamknięty i w jego zakresie mieszczą się nie tylko dane związane ze stanem zdrowia, ale też np. informacje o sytuacji rodzinnej, majątkowej lub zawodowej pacjenta. Warto w tym miejscu przytoczyć również brzmienie art. 23 Kodeksu Etyki Lekarskiej: Lekarz ma obowiązek zachowania tajemnicy lekarskiej. Tajemnicą są objęte wiadomości o pacjencie i jego otoczeniu uzyskane przez lekarza w związku z wykonywanymi czynnościami zawodowymi. Śmierć chorego nie zwalnia od obowiązku dochowania tajemnicy lekarskiej. Obowiązek zachowania tajemnicy lekarskiej istnieje więc wówczas, gdy jednocześnie są spełnione trzy przesłanki: osoba, która wchodzi w posiadania informacji jest lekarzem; informacja powiązana jest z pacjentem; a do jej uzyskania dochodzi w związku z wykonywaniem zawodu.

Należy podkreślić, że osobami wykonującymi zawód medyczny, o których mowa w powyżej przytoczonych przepisach, określamy osoby upoważnione na podstawie odrębnych przepisów do udzielania świadczeń zdrowotnych jak również osoby, które nabyły specjalistyczne kwalifikacje do udzielania świadczeń zdrowotnych w określonym zakresie lub w określonej dziedzinie medycyny. Przedstawicielami takich zawodów są m.in. lekarze, pielęgniarki i położne, których obowiązek zachowania tajemnicy wynika z ustaw regulujących wykonywanie zawodu. Pozostały personel wykonujący obowiązki pomocnicze przy udzielaniu świadczeń zdrowotnych, a także czynności związane z utrzymaniem systemu teleinformatycznego, w którym przetwarzana jest dokumentacja medyczna, i zapewnieniem bezpieczeństwa tego systemu są obowiązane do zachowania w tajemnicy informacji związanych z pacjentem, uzyskanych w związku z wykonywaniem zadań. Osoby te są związane tajemnicą także po śmierci pacjenta, innymi słowy: nie ma ona ograniczeń czasowych (6).

         Istotne jest, że poza wszelkimi informacjami związanymi bezpośrednio ze stanem zdrowia pacjenta, przepis art. 40 ustawy o zawodach lekarza i lekarza dentysty obejmuje ochroną absolutnie wszystkie informacje przekazane przez pacjenta lekarzowi w trakcie jego pracy. Co ciekawe takiej ochrony w postaci tajemnicy lekarskiej nie będą miały wiadomości, które lekarz nabędzie o swoim pacjencie poza godzinami i miejscem wykonywania pracy (7).

Zwolnienie z tajemnicy lekarskiej

Faktem jest, że tajemnica lekarska nie jest tajemnicą bezwarunkową ani w sensie etycznym, ani prawnym. Judykatura wskazuje konkretne przypadki, kiedy dopuszczalne jest udzielenie informacji o pacjencie i jego stanie zdrowia osobom trzecim, organom lub instytucjom, bez zagrożenia postawienia zarzutu ujawnienia tajemnicy lekarskiej (8).

Artykuł 40 ust. 2 ustawy o zawodzie lekarza i lekarza dentysty wymienia cały szereg przypadków, kiedy lekarz jest zwolniony od zachowania tajemnicy lekarskiej, czyli wtedy gdy (9):

• tak stanowią ustawy;
• badanie lekarskie zostało przeprowadzone na żądanie uprawnionych, na podstawie odrębnych ustaw, organów i instytucji; wówczas lekarz jest obowiązany poinformować o stanie zdrowia pacjenta wyłącznie te organy i instytucje;
• zachowanie tajemnicy może stanowić niebezpieczeństwo dla życia lub zdrowia pacjenta lub innych osób;
• pacjent lub jego przedstawiciel ustawowy wyraża zgodę na ujawnienie tajemnicy, po uprzednim poinformowaniu o niekorzystnych dla pacjenta skutkach jej ujawnienia;
• zachodzi potrzeba przekazania niezbędnych informacji o pacjencie lekarzowi sądowemu;
• zachodzi potrzeba przekazania niezbędnych informacji o pacjencie związanych z udzielaniem świadczeń zdrowotnych innemu lekarzowi lub uprawionym osobom uczestniczącym w udzielaniu tych świadczeń.

Zwolnienie z tajemnicy lekarskiej może również nastąpić na podstawie przepisu art. 180 § 2 Kodeksu postępowania karnego: Osoby obowiązane do zachowania tajemnicy notarialnej, adwokackiej, radcy prawnego, doradcy podatkowego, lekarskiej, dziennikarskiej lub statystycznej oraz tajemnicy Prokuratorii Generalnej, mogą być przesłuchiwane co do faktów objętych tą tajemnicą tylko wtedy, gdy jest to niezbędne dla dobra wymiaru sprawiedliwości, a okoliczność nie może być ustalona na podstawie innego dowodu. W postępowaniu przygotowawczym w przedmiocie przesłuchania lub zezwolenia na przesłuchanie decyduje sąd, na posiedzeniu bez udziału stron, w terminie nie dłuższym niż 7 dni od daty doręczenia wniosku prokuratora. Na postanowienie sądu przysługuje zażalenie (10).

Zwolnić z tajemnicy lekarskiej może jedynie sąd, takiego uprawnienia w żadnym wypadku nie posiada policja. Wyjątkiem jest tutaj, gdy do zwolnienia z tajemnicy lekarskiej dochodzi na podstawie art. 40 ust. 2 pkt 4 ustawy o zawodach lekarza i lekarza dentysty, czyli kiedy do ujawnienia tajemnicy dochodzi za zgodą samego pacjenta lub jego przedstawiciela ustawowego. Wymagane przy tym jest, aby zostali oni poinformowani o niekorzystnych dla pacjenta skutkach takiego ujawnienia. Pacjent może zwolnić lekarza z tajemnicy lekarskiej – w całym zakresie lub tylko częściowo, dotyczy to również pozostałych przedstawicieli zawodów medycznych. Zwolnienie takie może być wyrażone w dowolnej formie, jednak lekarze dla własnego bezpieczeństwa powinni uzyskać taką decyzję pacjenta na piśmie (11).

Powyżej przywołane przepisy dotyczą rzecz jasna pacjenta przytomnego i zdolnego do podejmowania takich decyzji. W sytuacji gdy mamy do czynienia z nieprzytomnym pacjentem, to zgodnie z art. 16 Kodeksu Etyki Lekarskiej, lekarz może udzielić niezbędnych informacji osobie, co do której ma względnie subiektywną pewność, że działa w interesie pacjenta. Przeważnie będzie to ktoś z najbliższej rodziny lub z kręgu przyjaciół, ale gdyby lekarz nabrał podejrzeń, że osoba ta nie działa w interesie pacjenta, to nie ma żadnego przymusu przekazania jej informacji. W sytuacji pacjenta z utrudnionym kontaktem lub nieprzytomnego lekarz powinien postępować ostrożnie, z jednej strony chroniąc prywatność pacjenta, z drugiej strony nie utrudniając dostępu do informacji osobom, którym szczerze zależy na zdrowiu pacjenta (pilnując, aby nie doszło do bezzasadnego i niepotrzebnego powiększenia się tego kręgu osób). Trzeba w tym miejscu podkreślić, że przepisy w opisanej sytuacji wymagają przekazanie informacji dla tzw. bliskiej osoby zgodnie z definicja ujętą w art. 3 ust. 1 pkt 2 ustawy o prawach pacjenta i Rzeczniku Praw Pacjenta co maksymalnie ogranicza samodzielność decyzji lekarza w określaniu kręgu osób uprawnionych do uzyskania dostępu do danych wrażliwych o stanie zdrowia pacjenta. Artykuł ten jako osobę bliską wymienia - małżonka, krewnego do drugiego stopnia lub powinowatego do drugiego stopnia w linii prostej, przedstawiciela ustawowego, osobę pozostającą we wspólnym pożyciu lub osobę wskazaną przez pacjenta (12).

Podstawy prawne udzielenia policji informacji o pacjencie.

Ustaliliśmy już, że w pewnych przypisanych prawem sytuacjach lekarz może zostać zwolniony z tajemnicy lekarskiej. Czas na opis kiedy i w jakim zakresie lekarz może udzielić informacji o pacjencie.

Podstawy prawne w kontaktach policji z obywatelem konkretyzuje ustawa z dnia 6 kwietnia 1990 r. o Policji. W art. 14 ust. 1 ustawy czytamy: W granicach swych zadań Policja wykonuje czynności: operacyjno-rozpoznawcze, dochodzeniowo-śledcze i administracyjno-porządkowe w celu:

• rozpoznawania, zapobiegania i wykrywania przestępstw, przestępstw skarbowych i wykroczeń;
• poszukiwania osób ukrywających się przed organami ścigania lub wymiaru sprawiedliwości, zwanych dalej "osobami poszukiwanymi";
• poszukiwania osób, które na skutek wystąpienia zdarzenia uniemożliwiającego ustalenie miejsca ich pobytu należy odnaleźć w celu zapewnienia ochrony ich życia, zdrowia lub wolności, zwanych dalej "osobami zaginionymi".

Dodatkowo: Policja wykonuje również czynności na polecenie sądu, prokuratora, organów administracji państwowej i samorządu terytorialnego w zakresie, w jakim obowiązek ten został określony w odrębnych ustawach (13). Na podstawie powyższych przepisów m. in. w ramach prowadzonych czynności operacyjnych policja może skierować zapytanie do podmiotu leczniczego o udzielenie informacji oraz o dostęp do danych. Zgodnie z ustawą policja może także zatrzymać osobę stwarzającą w sposób oczywisty bezpośrednie zagrożenie dla życia lub zdrowia ludzkiego oraz mienia, a więc może być to również sytuacja, gdzie pacjent zagraża innym pacjentom lub niszczyć mienie szpitalne.

Policja ma prawo wystąpić o udzielenie informacji o pacjencie na podstawie art. 15 ust. 1 pkt 6 ustawy o Policji: Policjanci wykonując czynności, o których mowa w art. 14, mają prawo: żądania niezbędnej pomocy od instytucji państwowych, organów administracji rządowej i samorządu terytorialnego oraz przedsiębiorców prowadzących działalność w zakresie użyteczności publicznej; wymienione instytucje, organy i przedsiębiorcy są obowiązani, w zakresie swojego działania, do udzielenia tej pomocy, w zakresie obowiązujących przepisów prawa (14). Podmioty lecznicze należą do instytucji/przedsiębiorców, do których policja ma prawo wystąpić o udzielenie niezbędnej pomocy. Takie wystąpienie może mieć postać pisemną lub ustną. Pisemne wystąpienie o pomoc musi zawierać podstawę prawną żądania, określenie rodzaju i zakresu niezbędnej pomocy oraz wskazanie funkcjonariusza korzystającego z pomocy. Ustne wystąpienie o pomoc może być wykonane przez każdego funkcjonariusza, który jej potrzebuje. Można tak postąpić w sytuacjach niecierpiących zwłoki, a także przy wykonywaniu czynności służbowej na pisemne polecenie sądu, prokuratora lub organu administracji publicznej. Ustne wystąpienie należy niezwłocznie potwierdzić na piśmie (15).

Policja może również wnioskować o udzielenie informacji na podstawie art. 15 § 3 Kodeksu postępowania karnego: Osoby prawne lub jednostki organizacyjne niemające osobowości prawnej inne niż określone w § 2, a także osoby fizyczne są obowiązane do udzielenia pomocy na wezwanie organów prowadzących postępowanie karne w zakresie i w terminie przez nie wyznaczonym, jeżeli bez tej pomocy przeprowadzenie czynności procesowej jest niemożliwe albo znacznie utrudnione (16).

Oddzielnym zagadnieniem jest natomiast kwestia udostępnienia dokumentacji medycznej pacjenta na żądanie policji. Prawnicy jak również sama judykatura są zgodni co do tego, że policja nie jest uprawniona do uzyskania dokumentacji medycznej pacjenta bez jego zgody. Wyjątkiem są jednak sytuacje niecierpiące zwłoki, wykonywanie poleceń prokuratury oraz kiedy jest ona organem zlecającym badania laboratoryjne. Artykuł 26 ust. 3 pkt 1-12 ustawy o prawach pacjenta i Rzeczniku Praw Pacjenta wymienia podmioty uprawnione do otrzymania dokumentacji medycznej pacjenta i policja nie została tam ujęta, ponieważ nie jest organem władzy publicznej. Policja może natomiast żądać dokumentacji medycznej w postępowaniu przygotowawczym, na mocy postanowienia sądu lub prokuratora. Podstawą prawną tego stanowiska jest art. 26 ust. 3 pkt 3 ustawy o prawach pacjenta i Rzeczniku Praw Pacjenta, który wskazuje, że podmiot udzielający świadczeń zdrowotnych udostępnia dokumentację medyczną również: ministrowi właściwemu do spraw zdrowia, sądom, w tym sądom dyscyplinarnym, prokuraturom, lekarzom sądowym i rzecznikom odpowiedzialności zawodowej, w związku z prowadzonym postępowaniem (17). Konkretyzację tego przepisu odnajdujemy w brzmieniu art. 226 Kodeksu postępowania karnego: w kwestii wykorzystania dokumentów zawierających informacje niejawne lub tajemnicę zawodową, jako dowodów w postępowaniu karnym, stosuje się odpowiednio zakazy i ograniczenia określone w art. 178-181. Jednakże w postępowaniu przygotowawczym o wykorzystaniu, jako dowodów, dokumentów zawierających tajemnicę lekarską decyduje prokurator (18). Na podstawie przytoczonych przepisów zalecenia są bardzo klarowne: lekarz powinien odmówić udostępnienia dokumentacji medycznej, jeśli nie ma nakazu sądu lub prokuratora. W sytuacji takiego żądania należy wezwać kierownika placówki.

         Bardzo często w palcówkach medycznych dochodzi do sytuacji, gdy policja zwraca się do lekarza o wydanie karty zgonu pacjenta. Zgodnie z zaleceniami Naczelnej Izby Lekarskiej lekarz powinien w pierwszej kolejności poprosić policję o wskazanie podstawy prawnej dla żądania karty zgonu, ponieważ realnie nie ma on obowiązku i uprawnienia do wydawania jej policji. Karta zgonu jest dokumentem wydawanym wyłącznie podmiotom wskazanym przez ustawę z dnia 31 stycznia 1959 r. o cmentarzach i chowaniu zmarłych (art. 11 ust. 4 w związku z art. 10 ust. 1 i 3). Lekarz do którego policja zwróciła się z żądaniem powinien pozostawić odpowiedni wpis o zaistniałym zdarzeniu w dokumentacji medycznej.

         Innym częstym zdarzeniem, które występuje w placówkach medycznych z udziałem policji jest próba wydawania poleceń lekarzom przez funkcjonariuszy. Ponownie naprzeciw wychodzi z zaleceniami Naczelna Izba Lekarska, która wskazuje, że policja nie ma prawa wydawać lekarzom poleceń dotyczących leczenia pacjentów. Może jednak w określonych przypadkach, np. podczas działań operacyjnych, polecić lekarzowi przeprowadzenie określonych czynności. Podstawą prawną dla działań policji jest już raz przytoczony tutaj art. 14 ust. 1 i 2 ustawy o Policji. Natomiast dla lekarzy pomocny w tej sytuacji jest art. 4 ustawy o zawodach lekarza i lekarza dentysty, który wskazuje, że: Lekarz ma obowiązek wykonywać zawód, zgodnie ze wskazaniami aktualnej wiedzy medycznej, dostępnymi mu metodami i środkami zapobiegania, rozpoznawania i leczenia chorób, zgodnie z zasadami etyki zawodowej oraz z należytą starannością (19). Oznacza to, że to lekarz podejmuje decyzje dotyczące leczenia pacjenta wyłącznie na podstawie swoich kwalifikacji oraz w oparciu o stan zdrowia pacjenta (20).

Piśmiennictwo:

1. Ustawa z dnia 5 grudnia 1996 r. o zawodach lekarza i lekarza dentysty, 40 ust. 1. Dz. U., 1997, nr 28, poz. 152.
2. Ustawa z dnia 6 listopada 2008 r. o prawach pacjenta i Rzeczniku Praw Pacjenta, art. 13. Dz. U., 2009, nr 52, poz. 417.
3. Konstytucji Rzeczpospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r., art. 47. Dz. U., 1997, nr 78, poz. 483.
4. Ustawa z dnia 6 listopada 2008 r. o prawach pacjenta i Rzeczniku Praw Pacjenta, art. 14 ust. 1. Dz. U., 2009, nr 52, poz. 417.
5. Kodeks Etyki Lekarskiej – uchwała Nadzwyczajnego II Krajowego Zjazdu Lekarzy z 14 grudnia 1991 r. w sprawie Kodeksu Etyki Lekarskiej, art. 3.
6. Małolepszy, Co robić, gdy policja pyta o pacjenta?. Gazeta Lekarska, 2023, nr 07-08, s. 26.
7. Pyziak-Kowalska, P. Kowalski, Tajemnica lekarska okiem lekarza - Karoliny Pyziak-Kowalskiej i prawnika – Pawła Kowalskiego. Onkoligia w Praktyce Klinicznej, 2011, wydanie specjalne, s. 19.
8. Pawlikowski, O granicach tajemnicy zawodowej, czyli kiedy lekarz może ujawnić informacje o pacjencie. Medycyna Praktyczna, 2016; nr 1, s. 122.
9. Ustawa z dnia 5 grudnia 1996 r. o zawodach lekarza i lekarza dentysty, 40 ust. 2. Dz. U., 1997, nr 28, poz. 152.
10. Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeksu postępowania karnego, art. 180 § 2. Dz. U., 1997 r., nr 89, poz. 555.
11. Pyziak-Kowalska, P. Kowalski, Tajemnica lekarska okiem lekarza - Karoliny Pyziak-Kowalskiej i prawnika – Pawła Kowalskiego. Onkoligia w Praktyce Klinicznej, 2011, wydanie specjalne, s. 20.
12. Pawlikowski, O granicach tajemnicy zawodowej, czyli kiedy lekarz może ujawnić informacje o pacjencie. Medycyna Praktyczna, 2016; nr 1, s. 126.
13. Ustawa z dnia 6 kwietnia 1990 r. o Policji, art. 14 ust. 1 – ust. 2. U., 1990, nr 30, poz. 179.
14. Ibidem, art. 15 ust. 1 pkt 6.
15. Małolepszy, Co robić, gdy policja pyta o pacjenta?. Gazeta Lekarska, 2023, nr 07-08, s. 26.
16. Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeksu postępowania karnego, art. 15 § 3. Dz. U., 1997 r., nr 89, poz. 555.
17. Ustawa z dnia 6 listopada 2008 r. o prawach pacjenta i Rzeczniku Praw Pacjenta, art. 26 ust. 3 pkt 3. Dz. U., 2009, nr 52, poz. 417.
18. Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeksu postępowania karnego, art. 226. Dz. U., 1997 r., nr 89, poz. 555.
19. Ustawa z dnia 5 grudnia 1996 r. o zawodach lekarza i lekarza dentysty, 4. Dz. U., 1997, nr 28, poz. 152.
20. Rzecznik Praw Lekarza oraz Biuro Prawne Naczelnej Izby Lekarskie, Schemat postępowania w sytuacji interwencji Policji w podmiocie leczniczym: https://nil.org.pl/uploaded_files/1736516030_plakat-rpl-nil.pdf