MS 2021; 11: 74-77.

Wegetarianizm, weganizm i wegański witarianizm a stan jamy ustnej – najnowsze doniesienia

Małgorzata H. J. Sikorska‑Jaroszyńska
Katedra i Zakład Stomatologii Wieku Rozwojowego
Uniwersytet Medyczny w Lublinie
Kierownik: prof. dr hab. n. med. Maria Mielnik-Błaszczak

Zdrowy styl życia, obejmujący między innymi unikanie używek i właściwe nawyki żywieniowe, wywiera ogromny wpływ na stan organizmu człowieka i jego zdolności obronne — odpowiedź immunologiczną. Należy podkreślić, iż jest to szczególnie istotne w okresie ciąży, rozwoju zarodka i płodu, jak i na etapie rozwoju dziecka i jego dojrzewania. Obecnie coraz większą popularnością spośród sposobów odżywiania cieszą się dieta wegetariańska, wegańska, witariańska (tak zwana surowa dieta wegańska). Wegetarianizm i weganizm opierają się na unikaniu spożywania produktów pochodzenia zwierzęcego bądź też niektórych rodzajów żywności pochodzenia zwierzęcego. Do organizmu dostarczane są jedynie surowe lub też przetworzone pokarmy roślinne. Najbardziej radykalny jest wegański witarianizm. Stosujące go osoby spożywają jedynie surowe warzywa i owoce. Komitet Nauki o Żywieniu Człowieka PAN uważa, iż łagodne postacie wegetarianizmu stosowane okresowo, przede wszystkim u osób nie prowadzących aktywnego trybu życia (siedzący styl życia) mogą zmniejszać ryzyko wystąpienia: cukrzycy insulinoniezależnej, otyłości, chorób układu pokarmowego (nowotwory jelita grubego czy też kamica żółciowa), schorzeń układu krążenia, a także choroby próchnicowej. Z kolei diety wegańskie — wyłączając z tego dietę witariańską, mogą wywierać korzystny wpływ w przypadku terapii schorzeń przewlekłych (1). Uważa się, że dieta wegetariańska jest dietą odpowiednią i zbilansowaną dla kobiet w ciąży i nie wywiera niekorzystnego wpływu na rozwój zarodka i płodu, jednakże w niektórych pozycjach piśmiennictwa można znaleźć odmienne zdanie na ten temat. Pewnym faktem jest jednak to, iż w przypadku każdej z pacjentek konieczna jest indywidualna ocena stosowanej przez nie diety, jak również danych dotyczących dostarczanych do organizmu substancji odżywczych. A jaki jest wpływ wymienionych sposób odżywiania na stan jamy ustnej? Co mówią na ten temat doniesienia z piśmiennictwa zagranicznego?

Sebastiani G, Barbero AH, Borrás‑Novell C i wsp. The effects of vegetarian and vegan diet during pregnancy on the health of mothers and offspring. Nutrients. 2019; 11(3): 557.

Niezwykle ciekawą pozycję piśmiennictwa stanowi opracowanie Sebastiani i wsp. dotyczące wpływu diety wegańskiej i wegetariańskiej na stan zdrowia kobiet w ciąży oraz ich potomstwa. U stosujących je osób bardzo często dochodzi do niedoborów witaminy B12 oraz D, żelaza, cynku, wapnia, kwasów omega – 3. Biorąc pod uwagę ten fakt, w przypadku diet mogących być niedoborowymi należy włączyć suplementację witamin, makroelementów i mikroelementów. Niedobór witaminy B12 dostarczanej z pokarmem prowadzić może do wystąpienia zanikowego zapalenia języka, a także zanikowego zapalenia błony śluzowej jamy ustnej, łącznie z występowaniem owrzodzeń podobnych do aft. Z kolei niedobór witaminy D odgrywa niezwykle istotny wpływ na zmiany wymiarów szczęki i żuchwy (powoduje ich zmniejszenie). Jest czynnikiem predysponującym do nieprawidłowego rozwoju wyrostków zębodołowych, a w efekcie tego do powstawania wad zgryzu. Należy podkreślić, iż w przypadku niedoboru witaminy D bardzo często zaburzone jest wyrzynanie zębów. Objawia się to występowaniem zębów zatrzymanych lub opóźnionymi terminami wyrzynania zębów. Równocześnie u tych pacjentów można zaobserwować niedorozwój szkliwa, cienką warstwę zębiny, występowanie szerokich komór zębów z wydatnymi rogami miazgi oraz istnienie w zębinie licznych przestrzeni międzykulistych.

W dobie, w której zaleca się unikanie nadmiernej ekspozycji na słońce, niedobór witaminy D zaczyna stanowić niezwykle istotny problem, a zatem suplementacja tego hormonu (witamina D uznawana jest obecnie za hormon), zwłaszcza w przypadku diet niedoborowych staje się bardzo istotna (2). Na lekarzu stomatologu leży obowiązek poinformowania pacjenta o możliwości występowania ewentualnych zagrożeń dotyczących jamy ustnej w związku ze stosowaną dietą. Konieczne jest przedstawienie pacjentom możliwości ograniczenia występowania szkodliwych skutków ubocznych dotyczących stanu zdrowia jamy ustnej poprzez częściową zmianę nawyków żywieniowych.

Należy jednakże podkreślić, iż stosowanie diet wegetariańskiej, wegańskiej i surowej wegańskiej dotyczy nie tylko samych nawyków żywieniowych, ale także stanowi „sposób na życie” tych osób. Dlatego też przy sugerowaniu wprowadzenia ewentualnych zmian dotyczących diety należy uwzględnić oczekiwania pacjentów odpowiadających ich stylowi życia.
 
Atarbashi‑Moghadam F, Moallemi‑Pour S, Atarbashi‑Moghadam S i wsp. Effects of raw vegan diet on periodontal and dental parameters. Tzu Chi Med J. 2020; 32(4): 357‑361.

Atarbashi‑Moghadam i wsp. objęli badaniami 118 osób (59 osób stosowało surową dietę wegańską od co najmniej 18 miesięcy, 59 osób stanowiło grupę kontrolną). Do badań zakwalifikowano osoby w wieku co najmniej 18 lat, posiadające przynajmniej 10 zębów, bez schorzeń ogólnoustrojowych wywierających wpływ na przyzębie. W badaniach nie uczestniczyły kobiety w ciąży i karmiące piersią oraz osoby palące. Celem badania była ocena wpływu surowej diety wegańskiej na parametry zdrowia przyzębia i zębów. Atarbashi‑Moghadam i wsp. przeprowadzili badania ankietowe oraz kliniczne. W badaniach klinicznych pobierali ślinę mieszaną niestymulowaną, oceniali stan uzębienia wykorzystując w tym celu liczbę PUW i jej składowe, oceniali stan przyzębia stosując wskaźnik głębokości kieszonek (Probing Poczet Depth – PPD), wskaźnik utraty przyczepu łącznotkankowego (Clinical Attachment Loss – CAL), wskaźnik krwawienia przy zgłębnikowaniu (Bleeding on Probing – BOP), wskaźnik recesji dziąsła (Gingival Recession – GR), ruchomość zębów oraz stan higieny jamy ustnej określony za pomocą uproszczonego wskaźnika higieny jamy ustnej OHI‑S (Simplified Oral Hygiene Index). Autorzy wykazali, iż liczba PUW u witarian i osób z grupy kontrolnej nie różni się w sposób istotny statystycznie. W odniesieniu do stanu przyzębia był on lepszy u osób stosujących surową dietę wegańską. Prawdopodobnie wynikało to z faktu, iż witarianie są osobami bardziej świadomymi wpływu diety na stan organizmu, w tym na stan higieny jamy ustnej. U osób stosujących surową dietę wegańską stan przyzębia i higieny jamy ustnej był znacznie lepszy aniżeli u osób z grupy kontrolnej. W przypadku OHI‑S dotyczyło to zwłaszcza wskaźników kamienia nazębnego (DI‑S) i płytki nazębnej (CI‑S). W związku z tym można sądzić, że dieta oparta jedynie na surowych warzywach i owocach, a zatem na pokarmach twardych i nieprzetworzonych może korzystnie wpływać na stan przyzębia. W przypadku pH śliny mieszanej niestymulowanej u witarian było ono istotnie niższe w porównaniu z osobami z grupy kontrolnej. W innych badaniach wykazano podobną zależność.

Wydaje się zatem, iż pomimo dobrych bądź porównywalnych z grupą kontrolną wniosków dotyczących stanu zdrowia twardych i miękkich tkanek jamy ustnej, uzyskanych przez autorów powyższego badania, pacjentom należy uświadomić możliwość pojawienia się erozji szkliwa. W związku z tym konieczne jest przedstawienie im zasad prewencji występowania tego zaburzenia. Istotnym jest również przedstawienie metod umożliwiających podwyższenie pH śliny zarówno niestymulowanej, jak i stymulowanej. W tym przypadku należy zalecić pacjentom płukanie jamy ustnej wodą po spożyciu warzyw, owoców, a przede wszystkim soków owocowych, szczotkowanie zębów po okresie 30‑60 minut od spożycia pokarmów i napojów zawierających soki owocowe, obniżające pH śliny, a także stosowanie gum do żucia umożliwiające przyspieszenie wydalania kwasów z jamy ustnej (w tym gum zawierających związki fluoru).

Zotti F, Laffranchi L, Fontana P i wsp. Effects of fluorotherapy on oral changes caused by a vegan diet. Minerva Stomatol. 2014; 63(5): 179‑188.

Zotti i wsp. objęli badaniami 50 osób, które przynajmniej 18 miesięcy stosowały dietę wegańską. Stanowili oni grupę pilotażową. Maksymalny okres, przez który prowadzili taki sposób odżywiania wynosił 20 lat. Celem pracy było zbadanie wpływu fluoroterapii na zdrowie jamy ustnej osób, które były na diecie wegańskiej przez długi okres czasu (co najmniej 1 rok i 6 miesięcy). W przypadku wszystkich osób stosujących dietę wegańską zaobserwowano występowanie zaburzeń mineralizacji szkliwa (białe plamy widoczne gołym okiem), jak również obniżenie pH śliny. Na kolejnym etapie swojej pracy objęli badaniami 50 wegan, których podzielono na 2 podgrupy. Pierwsza z nich poddana była fluoroterapii raz dziennie z wykorzystanie Elmex fluoride gel® 1,25%. Drugą grupą były osoby nie otrzymujące fluoroterapii – stanowiły one grupę kontrolną. Po roku obserwacji stwierdzono, iż widoczne na szkliwie dużych rozmiarów białe plamy uległy zmniejszeniu, natomiast niewielkie zmiany ustąpiły. Należy podkreślić, iż w obu grupach badanych nie zaobserwowano zmian w pH śliny.

Występowaniu zaburzeń rozwojowych szkliwa, przedstawionych przez autorów powyższej pracy można przynajmniej częściowo zapobiegać. Istotne jest stosowanie suplementów diety, leków zawierających witaminę D łącznie ze związkami fluoru, a także stosowanie egzogennej profilaktyki fluorkowej. Należy także pamiętać, aby pacjenci byli świadomi konieczności regularnych wizyt u lekarza stomatologa. Jak się wydaje w przypadku wegan oraz witarian wizyty te powinny odbywać się co 3 miesiące, niezależnie od wieku pacjentów.

Podsumowanie

Komitet Nauki o Żywieniu Człowieka PAN uważa, iż radykalne postacie diety wegetariańskiej i wegańskiej w warunkach polskich nie są w pełni pełnowartościowe pod względem wartości odżywczych spożywanych produktów, a co za tym idzie niosą za sobą ryzyko występowania niedoborów żywieniowych. Z kolei witarianizm w warunkach naszego rynku żywnościowego nie zapewnia zaspokojenia u stosujących go osób potrzeb pokarmowych, w tym zwłaszcza pod względem mikro- i makroelementów. Należy podkreślić, iż zgodnie ze stanowiskiem Komitetu łagodne postacie wegetarianizmu wykluczające z diety mięso, jak i weganizm z całą pewnością nie powinny być stosowane u kobiet w ciąży i karmiących piersią (mogą wywierać niekorzystny wpływ nie tylko na organizm matki, ale także na rozwój zarodka i płodu, a w dalszym etapie na rozwój noworodków i niemowląt). Diety te nie powinny być stosowane u dzieci z uwagi na fakt, iż mogą zaburzać ich prawidłowy rozwój (1). Stosowanie omawianych diet powinno być jednak dostosowane do indywidualnego zapotrzebowania organizmu (ciąża, karmienie piersią, wzrost i rozwój dziecka), jak również powinny być one monitorowane pod względem występowania ewentualnych efektów niedoborowych i ich konsekwencji dla jamy ustnej.

W związku z powyższym, jak również z faktem, iż omawiane diety (wegetarianizm, weganizm, witarianizm) stają się coraz bardziej popularne, koniecznym wydaje się, że w trakcie wizyty u lekarza stomatologa należy dokładnie zebrać wywiad dotyczący nawyków żywieniowych, stosowania suplementów diety czy też preparatów farmakologicznych zawierających witaminę D, witaminę B12, preparatów zawierających witaminę D łącznie ze związkami fluoru, jak też preparatów z mikro‑ i makroelementami. Jak się wydaje w pierwszej kolejności należałoby uświadomić pacjentom możliwość występowania ewentualnych zagrożeń, jakie niosą za sobą niedobory żywieniowe związane ze stosowanymi dietami, a to dotyczy zwłaszcza kobiet w ciąży, kobiet karmiących, dzieci i młodzieży. Konieczne jest przeprowadzenie zindywidualizowanych, w zależności od stosowanej diety instruktaży higieny jamy ustnej. W następnej kolejności należałoby przedstawić pacjentom metody zapobiegające ewentualnemu negatywnemu wpływowi tych diet na stan twardych i miękkich tkanek jamy ustnej. Na podstawie uzyskanych od pacjentów danych wskazane ze jest również ustalenie planu leczenia dostosowanego do potrzeb zdrowotnych, ich możliwości finansowych, jak również wdrożenie odpowiednich działań profilaktycznych.

PIŚMIENNICTWO

1. Stanowisko Komitetu Nauki o Żywieniu Człowieka PAN w sprawie wartości odżywczej i bezpieczeństwa stosowania diet wegetariańskich. Online: https://informacje.pan.pl/images/Stanowisko_KNoZc_WEGETARIANIZM_na_strone.pdf [dostęp: 26.07.2021].
2. Karcz K, Królak-Olejnik B, Poluszyńska D. Vegetarian diet in pregnancy and lactation‑safety and rules of balancing meal plan in the aspect of optimal fetal and infant development. Pol Merk Lekarski. 2019; 46(271): 45‑50.